قبل از ورود آریایی ها در حدود 900سال پیش از میلاد آذر بایجان خالی از سکنه نبوده است ودر این سرزمین اقوام متعددی در گوشه کنار آذر بایجان زندگی می کردند از آن جمله می توان به اقوام : هیتی ها – کوتی ها – هوری ها- لولوبی ها – اورارتوئی ها – ماننا اشاره کرد .

در آن زمان این منطقه ومناطق اطراف به ایالت دالیان مشهور بوده است دایاکونف روسی در کتاب تاریخ ماد می نویسد مهمترین قلعه های ایالت دالیان عبارت بودند از اوشکایا ( اسکو) آنیاشتانیا ( خسروشاه ) تاروئی تارماکیس ( تبریز ) ساردور ( سردرود ) وقلعه های کوچکی نیز در اطراف این قلعه های بزرگ وجود داشتند در اطراف قلعه بزرگ اوشکایا 115 قلعه کوچک واقع بودودر اطراف آنیاشتانیا 17 قلعه کوچک ساخته شده بود ارتفاع دیوارهای این قلعه ها 5الی7 متر وعرض دیوارها 3الی 4متر بوده است وبرجهای دیدبانی نیزدر فواصل مختلف در قلعه ها وجود داشتند قلعه ها دارای دو درب ورودی برای عبور ومرور بود که در مواقعی که احساس خطر می شد دروازه ها بسته می شدند وقلعه ها حالت جنگی به خود می گرفت .

در زیر به معرفی بعضی از ساکنان واقوام ساکن در محدود شهر می پردازیم

اورارتو ها ( آرارات) : اورارتوها قومی بودند که در سده نهم تا هفتم پیش از میلاد در ارمنستان وآذر بایجان وقفقاز سلطنت داشتند مردم اورارتو بر خلاف آشوریان قومی آبادگر وسازنده بودند در احداث وحفر نهر ها وکشاورزی ودامداری از اقوام ماهر دنیای قدیم بشمار می رفتند زبان آنها از نوع زبانهای آسیایی به شمار می رفت وخطشان میخی وشبیه خطوط هیتی وآشوری است در سال 744 قبل از میلاد ساردوری دوم پادشاه مقتدر اورارتو پس از اشغال این نواحی این سرزمین رابه خاک خویش ضمیمه کرد.

حکومت ماننا :ماننا درناحیه زآمورا در جنوب در یاچه اورمیه مسکن گزیده بودند ودولت بزرگی را در مغرب ایران امروز تشکیل دادند قوم ماننا با لولوبی ها وهوریها قرابت داشتند از قرن نهم تا هشتم قبل از میلاد نامهایی ایرانی در بین اسامی ماننا دیده می شود در قرن هشتم قبل از میلاد پس از کشور اورارتوماننا ی بزرگ ترین ومقتدرترین حکومت در این نواحی بود قوم ماننا ی بارها با اورارتوها وآشوریان به ستیز برخاسته این جنگها گاه با پیروزی وگاه با شکست همراه بود ه است وکشمکشهایی دایمی بین آنان بود مردم ماننا بیشتر به دامداریوپرورش گوسفند وگاوواسب وخر وشتر های دو کوهانه می پرداختند قوم ماننا دارای اراضی پر نعمت بودند چنانکه هنگام لشکر کشی سارگن دوم پادشاه آشور به اورارتو در سال 714 قبل از میلاد اهالی ماننا خوراک و آذوقه آشوریان را تامین کردند سارگون در این حمله به تعقیب روسای اول پادشاه اورارتو پرداخت و زیکیرتور ( بین اردبیل ومیانه ) و اوئیشدیش را که از طرف اورارتو ها اشغال شده بود تسخیر کرد سپس کرانه شرقی دریاچه اورمیه رابسوی شمال در نوردید وقلعه مرزی اوشکایا را در دامنه غربی سهند را مورد حمله قرار دارد ومردم قلعه نیز که بوسیله آتش افروخته ای که بر قلل کوهها بود ازقلعه ومنازل خارج و آنجا را ترک کردند سارگون بدون پیکار ومزاحمتی قلعه را اشغال کرد وفرمان تخریبقلعه را داد سپس اوشکایا و115 قلعه اطراف را به آتش کشیده و ویران کرد سپس سوبی که برای پرورش اسب اورارتو ها بود را اشغال کرد وبه آتش کشید بعد آنیاشتا نیا را ویران واسبان ذخیره اورارتوها را به یغما برد و انیاشتانیا و17 قلعه آن را به آتش کشید سارگون دوم پس از ویرانی کامل ایالت دالیان این ایالت و22 قلعه دیگر را به اولو سونو پادشاه ماننا داد .

پادشاه ماننا برای اداره کشور خود شورایی را تشکیل داده بود که به شورای شیوخ معروف بود ه وکشور تحت سلطه ماننا با نظر ایشان اداره می شد.

حکومت ماد: بعد از ماننا حکومت به مادها رسید مادها از اقوام آریایی بودند که روز به روز قدرتمند شدند مادها بیشتر آموخته های خود را مدیون دیگر اقوامی بودند که در این نواحی زندگی می کردند .مادها در اول چادر نشین بودند با پیروی از اورارتوها وماننا ی یک جا نشین شدند وکشاورزی را نیز ازآنها آموختند و به تدریج ماننای از عرصه تاریخ محوشدند و با مادها مخلوط گردیدند و در سال 606 قبل از میلاد مادها با غلبه بر آشوریان قدرت زیادی بدست آوردند وسرزمین اورارتوها نیز جزو استانهای ماد در آمد .

حکومت آترپات : آترپات حکمران ماد کوچک در زمان حکومت هخامنشیان بود وتمام شهر وایالات اطراف تحت سلطه آترپات قرار داشت. بعد از حمله اسکندر مقدونی آترپات با زیرکی از جنگ وستیز با اسکندر پرهیز کرد وبه استقبال اسکندر آمد . ارتش اسکندر مقدونی حکومت هخامنشیان را که در حال احتضار بود از میان برداشت ولی به ماد کوچک حمله نکرد اما آترپات را ازحکمرانی عزل وبه جای او شخصی را با نام آکسادات را به حکمرانی مادکوچک برگزید ولی آترپات دست از تلاش بر نداشت و با زیرکی اعتماد اسکندر را جلب کرد ودر سال 328 پیش از میلاد اسکندر آترپات را به حکمرانی ماد کوچک انتخاب کرد .

بدون شک آترپات دلتمردی بزرگ بود واز استعداد واندریافت فوق العاده ای برخوردار بود ودر سیاست کاردان و دور اندیش بود وی خیلی خوب درک می کرد که در این شرایط مبارزه بر علیه اسکندر مفهومی جز شکست ندارد واز این رو راه مذاکره را در پیش گرفت وبا یونانیان ومقدونیان پیوندهای نزدیکی برقرار نمود وبا این کار نگذاشت تجاوز کاران به سرزمین ماد کوچک راه یابند وبه ویرانی آن اقدام کنند از آن به بعد آترپات حکومت ماد کوچک را برعهده داشت ورفته رفته قسمتهای اصلی ماد کوچک که آترپات آنجا رامقرر اصلی خود انتخاب کرده بود به آتروپاتگان مشهورشد وامروزه نیز با گذشت زمان به آذربایجان تغییر کرده است در زمان آترپات این نواحی به اوج شکوه وآبادانی در زمان خود رسیده بود وشهر های بسیاری در این نواحی شکل گرفت چنانچه چارلز برنی استاد دانشگاه منچستر اعتقاد دارد بیش از 50 شهر باستانی مدفون در زیر خاک در این نواحی از زمان حکومت آترپات وجود دارد .